Meðferð réttarbeiðna hjá embætti ríkissaksóknara
Vegna umræðu í fjölmiðlum um alþjóðlega réttaraðstoð telur ríkissaksóknari rétt að koma á framfæri eftirfarandi upplýsingum um meðferð réttarbeiðna.
Alþjóðleg réttaraðstoð eða gagnkvæm réttaraðstoð í sakamálum er í grundvallaratriðum reist á frjálsum vilja ríkis til að veita öðru ríki eða ríkjum aðstoð við rannsókn sakamáls. Það ræðst af velvilja og gildandi löggjöf ríkis hvort annað ríki getur fengið að njóta réttaraðstoðar þess. Þá hefur fjöldi ríkja skuldbundið sig með samningum, gjarnan fjölþjóðlegum, til að veita öðru ríki margvíslega aðstoð við rannsókn sakamáls.
Ísland á aðild að mörgum fjölþjóðlegum samningum sem hafa það að markmiði að efla samvinnu og samstarf þjóða í baráttu gegn ýmis konar afbrotum.
Grundvallarsamningur á þessu sviði er Evrópuráðssamningurinn um gagnkvæma aðstoð í sakamálum frá 20. apríl 1959 sem Ísland fullgilti, ásamt fyrsta viðauka við hann, þann 18. september 1984 með lögum nr. 13/1984 um framsal sakamanna og aðra aðstoð í sakamálum. Flest Evrópuríki, eða 47 ríki, hafa fullgilt samninginn, auk þriggja ríkja utan Evrópu, þ.e. Chile, Ísrael og Suður Kórea. Samkvæmt samningnum skuldbinda samningsaðilar sig til að veita hver öðrum, samkvæmt ákvæðum samningsins, víðtækustu gagnkvæma aðstoð í sakamálum vegna afbrota sem eru þess eðlis að refsivald fyrir þau sé innan lögsögu dómsmálayfirvalda beiðanda þegar farið er fram á aðstoðina. Framangreint er almenns eðlis og ber að túlka rúmt þannig að einnig skal heimila aðstoð í málum þótt afbrotið falli líka undir lögsögu þess aðila sem beðinn er um aðstoð. Þá er gagnkvæm aðstoð vegna máls á hendur ríkisborgara þess ríkis sem beðið er um aðstoð ekki undanskilin ákvæðum samningsins.
Meðal annarra samninga á þessu sviði, sem Ísland á aðild að, má nefna samninginn um framkvæmd Schengen-samkomulagsins (II. kafli hans ber heitið „Gagnkvæm réttaraðstoð í sakamálum“), Evrópusambandssamninginn um gagnkvæma réttaraðstoð í sakamálum frá 29. maí 2000 og bókun við hann frá 16. október 2001 og Norðurlandasamninginn um gagnkvæma dómsmálaaðstoð frá 26. maí 1975. Þá kveða Evrópusamningurinn um þvætti, leit, hald og upptöku ávinnings af afbrotum frá 8. nóvember 1990 og samningur Sameinuðu þjóðanna gegn ólöglegri verslun með fíkniefni og skynvilluefni frá 20. desember 1988, á um gagnkvæma aðstoð í sakamálum ásamt fleiri samningum sem Ísland er aðili að annars vegar á vettvangi Evrópuráðsins og Sameinuðu þjóðanna. Í þessu sambandi má meðal annars geta þess að samningur Evrópuráðsins um tölvubrot frá 23. nóvember 2001 kveður á um gagnkvæma aðstoð í sakamálum.
Þrátt fyrir framangreint er það ekki skilyrði samkvæmt íslenskum lögum að í gildi sé tvíhliða eða marghliða samningur milli Íslands og ríkis sem biður um aðstoð, til þess að Ísland geti veitt aðstoð. Beiðni getur því borist og verið afgreidd á grundvelli íslenskra laga þrátt fyrir að viðkomandi ríki sé ekki aðili að samningi við Ísland eða aðili að fjölþjóðlegum samningi sem Ísland á aðild að. Til dæmis er ekki í gildi samningur milli Íslands og Bandaríkjanna um gagnkvæma réttaraðstoð, þó getur beiðni um réttaraðstoð frá Bandaríkjunum grundvallast á ofangreindum samningi Evrópuráðsins um tölvubrot. Í samstarfi ríkjanna um gagnkvæma réttaraðstoð hefur verið byggt á gagnkvæmni (e. Principle of reciprocity) sem og Evrópuráðs-samningnum um gagnkvæma aðstoð í sakamálum og lögum nr. 13/1984. Í gegnum tíðina hafa íslensk og bandarísk stjórnvöld átt í góðu samstarfi á sviði rannsókna sakamála, en íslensk löggæsluyfirvöld hafa reglulega óskað eftir liðsinni þarlendra yfirvalda með réttarbeiðnum við rannsókn sakamála hér á landi, t.d. í tengslum við skýrslutökur af bandarískum ríkisborgurum og gagnaöflunar frá samfélagsmiðlun á borð við Facebook og Snapchat. Sem dæmi má nefna að á árinu 2018 fengu íslensk stjórnvöld tvær réttarbeiðnir frá bandarískum stjórnvöldum en á sama ári sendu íslensk stjórnvöld tvær beiðnir til bandarískra stjórnvalda um aðstoð í íslenskum sakamálum.
IV. kafli laga nr. 13/1984 um framsal sakamanna og aðra aðstoð í sakamálum geymir ákvæði um réttaraðstoð í sakamálum, en gagnkvæm réttaraðstoð í sakamálum hefur einkum snúist um að afla sönnunargagna vegna rannsóknar í sakamálum í öðru ríki. Hún kann til dæmis að vera fólgin í yfirheyrslu vitna eða grunaðra, húsleit, haldlagningu, lokun reikninga, birtingu fyrirkalla eða annarra skjala.
Ef erlent ríki óskar eftir aðstoð skal leita eftir henni með svokallaðri réttarbeiðni. Meginreglan samkvæmt lögunum er að réttarbeiðni skal send dómsmálaráðuneytinu nema annað sé ákveðið með samningi við annað ríki. Flestar réttarbeiðnir sem hingað berast og sem héðan eru sendar öðru ríki styðjast við Evrópuráðssamninginn um gagnkvæma aðstoð í sakamálum, en samkvæmt honum skulu allar beiðnir fara í gegnum dómsmálaráðuneytið sem miðstjórnarvald. Síðustu ár hafa íslensk stjórnvöld fengið 50-100 réttarbeiðnir árlega frá erlendum stjórnvöldum. Íslensk stjórnvöld hafa jafnframt sent erlendum stjórnvöldum um það bil 10-30 réttarbeiðnir árlega.
Í réttarbeiðni skulu vera upplýsingar um tegund afbrots og hvar og hvenær það var framið, sbr. 3. mgr. 22. gr. laganna. Er hér átt við afbrot það sem er til rannsóknar í ríki er biður um aðstoð. Óheimilt er að verða við beiðni ef verknaðurinn sem hún er tilkomin vegna eða sambærilegur verknaður er ekki refsiverður samkvæmt íslenskum lögum eða ef hann samkvæmt ákvæðum í 5.–7. gr. laganna getur ekki verið grundvöllur framsals. Hafni dómsmálaráðuneytið ekki þegar beiðni um réttaraðstoð, sbr. skilyrði 3. mgr. 22. gr. laganna, eða vegna þess að ljóst þykir að ekki er hægt að verða við henni, skal málið sent til ríkissaksóknara til frekari fyrirgreiðslu og skal hann hlutast til um að nauðsynleg rannsókn fari fram, sbr. 5. mgr. 22. gr. laganna.
Réttarbeiðni um aðstoð frá erlendum yfirvöldum ber að meta eins og aðgerðirnar ætti að framkvæma í íslensku sakamáli á grundvelli íslenskra laga. Samkvæmt 1. mgr. 2. gr. laga nr. 88/2008 um meðferð sakamála skulu erindi frá erlendum dómstólum og yfirvöldum um aðgerðir hér á landi í tengslum við sakamál sæta meðferð samkvæmt þeim lögum. Þá geyma ákvæði 141. gr. og XXVII. kafli laganna fyrirmæli um meðferð mála samkvæmt réttarbeiðni fyrir dómi. Í einhverjum tilvikum kunna erlend yfirvöld að setja fram sérstakar formkröfur í tengslum við rannsóknaraðgerðir, t.d. um eiðfastar skýrslur eða annað slíkt. Ber að verða við slíkum beiðnum nema þær eða framkvæmd þeirra sé í andstöðu við íslensk lög.
Sé þess óskað í réttarbeiðni að fulltrúar frá erlenda ríkinu séu viðstaddir í sambandi við framkvæmd mikilvægra rannsóknaraðgerða yrði venjulega orðið við slíkri beiðni nema eitthvað sérstakt mæli því í mót. Fulltrúar erlendra lögregluyfirvalda mega hins vegar ekki framkvæma sjálfstæðar rannsóknaraðagerðir hér á landi án samþykkis íslenskra stjórnvalda, enda væri slíkt í andstöðu við meginreglu þjóðaréttar um forráðasvæðislögsögu ríkja, þ.e. algeran fullveldis- og einkarétt ríkis á að framkvæma ríkisvald á yfirráðasvæði sínu. Það er í höndum íslenskra lögregluyfirvalda að framkvæma rannsóknina sjálfa. Til dæmis skulu lögregluskýrslur sem ritaðar eru í sambandi við rannsókn vegna réttarbeiðni frá erlendu yfirvaldi ritaðar á íslensku af íslensku lögreglunni. Þetta hefur í för með sér, hvort sem sá yfirheyrði á kröfu til eða ekki, að túlkur verður að vera viðstaddur í þeim tilvikum þegar fulltrúar frá erlendu yfirvaldi fá tækifæri til að spyrja hinn yfirheyrða. Einstaklingur sem sætir yfirheyrslu á skýran rétt til þess að vita réttarstöðu sína, tilgang yfirheyrslu og mögulegar afleiðingar hennar.
Þegar efni réttarbeiðninnar hefur verið framkvæmt og rannsókn hefur verið lokið sendir ríkissaksóknari dómsmálaráðuneytinu öll gögn málsins og álitsgerð um það. Í kjölfarið sendir ráðuneytið gögn málsins til viðkomandi ríkis.